هيچ پاسخی به هيچ پرسشی ، هيچ ابطالی به هيچ اثباتی ، هيچ ذيلی به هيچ‏
صدری ارتباط نخواهد داشت . البته هيچگاه وجدان سالم زير بار اين‏گونه‏
تشكيك و سفسطه نخواهد رفت .

پاورقی :
> مشخصی تعيين نشده است ولی ترديدی نيست كه با تغيير يا اختلالی كه در
بعضی از قسمتهای دماغ پيدا می‏شود حافظه از بين می‏رود ، پس معلوم می‏شود
كه حافظه از خواص تشكيلات مادی مغز است و اصولا می‏توان از دو راه نظريه‏
مادی بودن حافظه را تأييد نمود :
الف . عروض نسيان . ترديدی نيست كه هر انسان بلكه حيوانی به تفاوت‏
دچار فراموشی می‏شود . هيچكس نيست كه تمام خاطرات دوره زندگانی خود را
در ياد داشته باشد و حال آنكه اگر حافظه غير مادی بود نسيان و فراموشی‏
معنا نداشت زيرا فراموشی در اثر محو شدن صور ادراكی از صفحه ذهن عارض‏
می‏شود و اگر روح از خود وجود مستقلی از بدن می‏داشت و صور ادراكی ، مصنوع‏
و معلول او و غير مادی بودند می‏بايست هميشه باقی باشند زيرا منشأ و علت‏
آنها كه به عقيده روحيون يك امر مجرد است باقی است و هر معلولی در بقا
تابع علت خودش می‏باشد ، ولی مطابق نظريه مادی علت فراموشی واضح است ،
يعنی تغييراتی است كه در ماده عصبی حاصل می‏شود ، اختلاف اشخاص از لحاظ
قدرت حافظه مربوط به وضع ماده عصبی آنهاست . دكتر ارانی می‏گويد :
" قدرت حافظه يك شخص منوط به قدرتی است كه ماده عصبی وی در مقابل‏
حفظ تغييرات دارد ، هر قدر وضعيت تغيير را بتواند نگاهداری كند قدرت‏
حافظه بيشتر خواهد بود " .
ب . عروض امراض حافظه‏ای كه در اثر اختلالات مخصوص در دستگاه مغز
حاصل می‏شود . بسيار اتفاق افتاده كه يك نفر در اثر يك مرض يا در اثر
يك ضربه محكم كه بر مغزش وارد شده تمام خاطرات گذشته يا قسمتی از آنها
را به كلی از ياد برده است . بعضی از مصدومين ايام جنگ كه به سختی‏
قسمت سر و جمجمه آنها مصدوم شده بود پس از بهبودی ، پدر و مادر و فاميل‏
و شهری كه در آنجا بزرگ شده بود و حتی نام خود را به كلی از ياد برده‏
بودند ، پس معلوم می‏شود كه حافظه يك امر مادی >