مردمی كه در خارج و يا حاشيه قرار دارند .
هنگامی كه نهضتی در جريان است مانند اين است كه صحنه‏ای را در حالی كه‏
گرد و غبار برانگيخته است بخواهيم مشاهده كنيم يا از آن عكسبرداری‏
نمائيم كه البته اندكی دشوار است ، بر خلاف هنگامی كه نهضت پشت كرده و
پايان يافته باشد [ كه ] مانند آن است كه صحنه‏ای را پس از فرو نشستن‏
گرد و غبار بخواهيم ببينيم يا از آن عكسبرداری نمائيم . به هر حال تحليل‏
اين نهضت چه برای مردم معاصر كه خود در آن شركت دارند و چه برای‏
آيندگان تاريخ كه بخواهند در باره آن قضاوت نمايند هم اكنون امری ضروری‏
و حياتی است . به نظر می‏رسد مسائل ذيل بايد مورد بررسی قرار گيرد :
ماهيت نهضت
هدف نهضت
رهبری نهضت
آفات نهضت

ماهيت نهضت

وقايع و حوادث اجتماعی و تاريخی ، همانند پديده‏های طبيعی ، احيانا از
نظر ماهيت با يكديگر اختلاف دارند . همه نهضتهای تاريخی را نمی‏توان از
نظر ماهيت ، يكسان دانست . هرگز ماهيت انقلاب اسلامی صدر اسلام با
ماهيت انقلاب كبير فرانسه و يا انقلاب اكتبر روسيه يكی نيست .
تشخيص ماهيت يك نهضت از راههای مختلف ممكن