حركتهای اصلاحی شيعی

آنچه تا كنون گفتيم مربوط به جهان تسنن بود . هر چند سيد جمال كه سلسله‏
جنبان نظريه اصلاح است خود ايرانی و شيعه است ، ولی آنچه تا كنون گفتيم‏
، حتی در مورد سيد جمال ، مربوط به حركات اصلاحی در جهان تسنن بود .
حركتهای اصلاحی در جهان تشيع ، حال و وضع ديگری دارد و با آنچه در جهان‏
تسنن گذشته تفاوت دارد . در جهان تشيع سخن اصلاح كمتر به ميان آمده و طرح‏
اصلاحی كمتر داده شده و در باره اينكه " چه بايد كرد ؟ " كمتر تفكر به‏
عمل آمده است . اما علی رغم همه اينها در شيعه نهضتهای اصلاحی ، مخصوصا
نهضتهای ضد استبدادی و ضد استعماری بيشتر و عميقتر و اساسيتر صورت گرفته‏
است . در تاريخ جهان تسنن ، جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباكو به‏
رهبری رهبران دين كه منجر به لغو امتياز انحصار تنباكو در ايران شد و
استبداد داخلی و استعمار خارجی هر دو به زانو در آمدند ، و يا انقلابی‏
مانند انقلاب عراق كه عليه قيمومت انگلستان بر كشور اسلامی عراق بود و
منجر به استقلال عراق شد و يا قيامی مانند قيام مشروطيت ايران كه رژيم‏
سلطنتی استبدادی ايران را مبدل به رژيم