می‏بيند خيلی بيش از آن چيزی كه فكر می‏كرده لذت دارد . آن ايرادی هم كه‏
به بهشت می‏كنند وارد است ، منتها جوابهای ديگری دارد ، همان طور كه‏
فرموديد بهشت ، نوع لذائذش بكلی فرق می‏كند .
استاد : در مورد ايرادها يا سؤالهای آقای مهندس ، من هم بايد بگويم‏
حرفهای ايشان را درست نفهميدم ( 1 ) ! مسأله اولی كه ايشان طرح كردند ،
می‏گويند كه اينها يك فرضيه است ، يعنی به اصطلاح يك سوء ظنی دارند قهرا
اين سوء ظن به آقای مهندس بازرگان هم هست كه چون يك مفروضاتی در دين و
مذهب هست ، امثال ما می‏خواهيم توجيه كنيم و ناچار می‏آييم اين حرف را
می‏زنيم و الا از جنبه علمی ثابت نيست .
من عرض می‏كنم مقصود شما از جنبه علمی چيست ؟ اولا ضرورتی ندارد كه هر
چيزی اول از جنبه علمی ثابت باشد ، به اين معنا كه اول علما قبول كرده‏
باشند تا بعد ما به پيروی از آنها قبول كرده باشيم . اگر يك استدلالی از
نوع همان استدلالهايی باشد كه علما در جاهای ديگر می‏كنند و ما در اينجا
استدلال كنيم ، باز شما می‏گوييد قبول نيست ؟ اصلا علم چطور می‏تواند وجود
قوه ( به معنای نيرو ) را اثبات كند ؟ مگر خود نيرو اساسا يك فرضيه‏
نيست ؟ آيا شما نيرو را به عنوان يك پديده جدا از ماده می‏توانيد بررسی‏
كنيد و مثلا آن را از ماده جدا كنيد ، بعد تجزيه‏اش كنيد و زير ميكروسكپ‏
آن را ببينيد ؟ يا اينكه نه ، اين خودش يك استدلال روشنی است ؟ شما الان‏
به حيات به عنوان يك نيرو و شيئی كه مبدأ اين آثار و خواص است و
اعتقاد داريد ، در صورتی كه خود حيات را علم چطور می‏تواند اثبات كند ؟
علم فقط يك سلسله آثار می‏بيند كه اگر علم نخواهد از حدود حس تجاوز
كند ، بيانش در مسائل فوق العاده محدود می‏شود . اگر علم بخواهد به‏
محسوسات و تجربياتش قناعت كند ، اول چيزی كه نبايد حرفش را بزند خود
مسأله عليت و معلوليت است . عليت و معلوليت پيوندی است كه الان علما
آن را قبول دارند ، پيوند تأثير و تأثر به معنای اينكه [ شی‏ء ] دوم كه‏
نامش معلول است وابستگی واقعی وجودی

پاورقی :
. 1 گفته‏اند مرحوم حاج شيخ عبدالكريم می‏آمد درس ، آمد خيابان را قطع‏
كند ، يك آدمی رسيد و شروع كرد يك خواب خيلی مفصلی را برای ايشان نقل‏
كردن در فضيلت ايشان . حاج شيخ هم فهميد كه اين آدم كلاشی است و پول‏
می‏خواهد . حرفهايش را خوب گوش كرد و وقتی به آخرش رسيد كه حالا منتظر
بود كه آقا دست در جيب ببرد و يك پولی به او بدهد ، آقا گفت ان شاء
الله من هم يك خوابی برای تو ببينم !