دارد با علت خودش ، به طوری كه اگر علتش نباشد محال است پيدا بشود ،
و حال آنكه آنچه علم سراغ دارد يا تقارن است و يا تعاقب و توالی . ما
هميشه آنچه كه ديده‏ايم و آزمايش كرده‏ايم توالی دو حادثه يا تعاقب دو
حادثه بوده است ولی مسأله وابستگی كه ما در باب علت و معلول قائل‏
هستيم اصلا يك مفهوم غير محسوس است . اين وابستگی با اينكه يك خاصيت‏
مجرد ماوراء الطبيعی هم نيست ولی يك خاصيت محسوس هم نيست . قبولش‏
كرده‏ايم . شما مسأله قوه و نيرو را قبول كرده‏ايد . ما هم اينجا بيش از
اين نمی‏گوييم . می‏گوييد تعريف ، ما كه تعريف نكرديم و نخواستيم تعريف‏
كنيم . امروز هم كه می‏گويند تعريف كردن كار خوبی نيست ، يعنی تعريف‏
كردن كار بسيار مشكلی است ، واقعا تعريف كردن اشياء كار بسيار سختی‏
است و به عقيده بعضی قدما محال است ما بتوانيم اشياء را تعريف حقيقی‏
بكنيم ولی وجود اشياء را بدون اينكه بتوانيم تعريف كنيم ، از روی‏
آثارشان كشف می‏كنيم . اين ديگر عادی‏ترين و طبيعی‏ترين چيزی است كه علوم‏
هم قبول می‏كنند . شما خود نيروی برق را می‏توانيد تعريف كنيد ؟ شك هم در
وجودش نداريد . احدی تا حالا نتوانسته نيروی برق را تعريف كند يا مدعی‏
تعريفش باشد يا در مقام تعريفش باشد ، و حتی تا حالا كسی توانسته خود آن‏
را به صورت يك امر جدا از ماده بررسی كند يا هر چه بررسی شده روی‏
آثارش شده است ؟ ولی آثارش كه بررسی شده ، علم به وجود چنين نيرويی‏
يقين پيدا كرده است . شما اگر ايرادی داريد ، بايد در اين بررسيها ايراد
داشته باشيد كه اين بررسيها بررسيهای ناقصی است يا كامل ؟ اگر گفتيد نه‏
، اين مقدار بررسی از نظر علمی كافی نيست ، اين يك حرفی است . بگوييد
اين مقدار بررسی از نظر علمی كافی نيست كه وجود يك نيروی آنچنانی را
ثابت كند ، يعنی خواصی كه در ماده است برای توجيه آن كافی نيست ، اين‏
نيروی ديگری است . اما شما اگر بررسی را بررسی كاملی بدانيد ، نمی‏توانيد
بگوييد علم به وجود چنين چيزی اقرار ندارد يا ما نمی‏توانيم چنين چيزی را
تعريف كنيم . ما خود خدا را هم نمی‏توانيم تعريف كنيم . مگر ما خدا را
می‏توانيم تعريف كنيم ؟ مگر خدا قابل تعريف است ؟
درباره مسأله تكامل ، من عرض كردم كه تكامل يك نطفه در جنين همان‏
اندازه دليل است كه تكامل انواع در طول ميليونها سال و ميلياردها سال ،
يعنی اينكه يك سلول از آن حالت يك سلولی برسد به اين حالت كمالی يك‏
انسان كامل ، اين همان اندازه دخالت يك نيروی ديگری را نشان می‏دهد كه‏
مسأله تكامل انواع در طول