سه گونه آزمايش

آزمايش به سه گونه صورت می‏گيرد : يكی آزمايشی كه يك انسان می‏كند
درباره انسان ديگری يا درباره چيز ديگری برای اينكه خودش می‏خواهد به‏
حقيقت امر واقف شود . مثلا شخصی می‏خواهد با شما در كاسبی شريك شود ، او
را درست نمی‏شناسيد ، وی را تحت آزمايش و امتحان درمی‏آوريد ، برای‏
اينكه می‏خواهيد ماهيت او بر شما معلوم شود . به اين معنا آزمايش در
مورد ذات حق معنی ندارد .
گاهی كسی را مورد آزمايش قرار می‏دهيد نه برای اينكه بر شما معلوم شود
، بلكه برای اينكه شما بر خود او معلوم كنيد . شما می‏دانيد ، ولی قبل از
اينكه او را در معرض آزمايش قرار بدهيد ، اگر شما به علم خودتان عمل‏
كنيد او خيال می‏كند كه شما درباره او ظلمی روا داشته و تبعيضی كرده‏ايد .
مثل اين است كه يك معلم كه در تمام سال با شاگردها سر و كار دارد ، بسا
هست كه قبل از امتحان كاملا می‏داند كه كدام دانش‏آموز يا دانشجو چه‏
نمره‏ای را استحقاق دارد ، ولی خود دانش‏آموز يا دانشجو چنين اعترافی‏
ندارد . اگر بنا شود او براساس علم خودش نمره بدهد ، آن هم كه به او
نمره بالا داده است راضی نيست چون بالاترش را می‏خواهد ، يا اگر بالاترين‏
نمره را هم داده باشد می‏گويد كاری نكرده است ، و آن كه نمره كم آورده‏
مسلم ناراضی است ، می‏گويد : خير ، من بيش از اين استحقاق دارم . ولی‏
وقتی كه پای امتحان در كار آمد ، ديگر زبان معترض بسته می‏شود ، كه من‏
همان هستم كه اين نمره را به من داده‏اند .
ولی يك نوع امتحان و آزمايش ديگری هست كه آن را " آزمايش پرورشی‏
" می‏نامند ، يعنی در عمل يك موجودی را ، انسانی را در كوره