مورد قيامت به كار برده می‏شود ، معنای " جمع " دارد . سوره حشر را هم‏
كه به اين نام می‏خوانديم ، گفتيم به اعتبار كوچ دسته جمعی است : « هو
الذی اخرج الذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم لاول الحشر »(1).اين آيه‏
می‏فرمايد ( خيلی تعبير عجيبی است ) : " « قل هو الذی ذراكم فی الارض و
اليه تحشرون »" اوست كه شما را در زمين پهن كرد و به سوی او جمع‏
می‏شويد. كانه بسطی است و قبضی . از ناحيه خدا كه آمده‏ايد ، كانه هر بسطی‏
يك قبضی را به دنبال دارد . شما در زمين آفريده شده و پراكنده شده‏ايد ،
فكر نكرده‏ايد كه آيا همين است ؟ آفريده شده‏ايد كه پراكنده بشويد ؟ مطلب‏
به همين جا پايان می‏يابد ؟ يا مثل نور خورشيد كه اگر از يك طرف بسط
می‏شود، از طرف ديگر قبض می‏شود، فرستاده می‏شود و آورده می‏شود ( يك چنين‏
حالتی ) . بعد از آنكه فرمود فكر كنيد ( يعنی هر كسی كه در نظام عالم فكر
كند خدا را می‏شناسد و كسی كه خدا را بشناسد و خلق را از ناحيه خدا بداند،
به حشر ايمان می‏آورد ، نبودن قيامت با بودن خدا و با حكيم بودن خدا
سازگار نيست ) می‏فرمايد: " « قل هو الذی ذراكم فی الارض و اليه تحشرون‏
" اوست [ كه شما را در زمين آفريد و پخش كرد و به سوی او جمع می‏شويد،]
نه اينكه همين‏طور خود به خود به حكم يك سلسله علل اتفاقيه و بی‏غرض و
هدف، اين حالت پخش صورت گرفته باشد، اين پخش كردن برای يك جمع كردن‏
است .

سوال جدلی و جواب قرآن

اينها هميشه يك سوال عاميانه در اين زمينه از پيغمبر داشتند ، به‏

پاورقی :
. 1 حشر / . 2